I. NGUỒN GỐC VÀ BẢN CHẤT CỦA VĂN HOÁ
Thời điểm phát minh ra "lửa" là dấu mốc quan trọng ban đầu cho sự ra đời và phát triển của văn hoá.
Nói như vậy có nghĩa văn hoá là sản phẩm chỉ riêng có ở loài người, đi liền với sự phát triển của xã hội loài người.
Nhìn lại lịch sử: "Thềm trước" của nền văn minh lửa đốt là một bức tranh sinh hoạt mang tính sinh học thuần tuý của động vật bậc thấp; Còn "sân sau" của nền văn minh lửa đốt là ánh sáng tư duy của động vật bậc cao. Văn hoá chính là thành quả đằng sau chuỗi tiến hoá lâu dài của loài người, gắn liền với phương thức sống nhất định.
Khai mở như trên là nhằm chứng minh nguồn gốc của văn hoá từ trong lao động. Lao động vừa là điều kiện cho sự xuất hiện của văn hoá, nhưng đồng thời cũng là phương thức duy trì sự tồn tại và phát triển của văn hoá. Cũng chính lao động là dấu hiệu để phân biệt loài người với loài vật, vì từ lao động là tiền đề vật chất tiên quyết cho sự ra đời của tư duy-Cái chỉ có ở loài người (còn loài vật thì không có).
Xét về mặt quan hệ: Tư duy là sản phẩm của tiến trình tiến hoá lâu dài bởi sự tác động của con người vào giới tự nhiên. Nói một cách khác, "tư duy chính là thực tiễn được cải biến đi ở trong bộ óc con người". Song, tư duy không phải là một hiện tượng thụ động, bất biến. Nó mang "nội dung thực tiễn", vừa có chức năng lưu trữ tri thức, vừa có nhiệm vụ truyền tải tri thức. Cho nên, ngôn ngữ với bản chất là "cái võ vật chất của tư duy" đã trở thành mắt xích quan trọng trong quá trình trao đổi thông tin, duy trì và phát triển các quan hệ giữa con người với con người trong quá trình cải biến tự nhiên, xã hội và chính bản thân con người.
Sáng tạo là thuộc tính của tư duy nhưng sáng tạo cũng chỉ có thể được thể hiện thông qua những điều kiện vật chất nhất định. Nhưng điều kiện vật chất đáp ứng sáng tạo phải thông qua lao động vì, "nếu phương diện kinh tế của lao động là sự sản xuất ra của cải vật chất, thì phương diện văn hoá của lao động chính là sự sáng tạo-biểu hiện của các lực lượng bản chất người. Quá trình biểu hiện của các lực lượng bản chất người ấy chính là quá trình sức sáng tạo được vật thể hoá trong hoạt động chiếm lĩnh và cải tạo thế giới, trong đó có bản thân con người"1. Cũng chính "sự sáng tạo văn hoá là động lực tiến bộ của loài người; Sự đa dạng của văn hoá là kho tàng quý báu nhất của văn hoá nhân loại và là một yếu tố cần thiết của phát triển"2.
Như vậy, cùng với lao động, tư duy, sáng tạo và ngôn ngữ là cội nguồn là điều kiện nhưng cũng là phương thức tồn tại và phát triển của văn hoá.
Từ thực tiễn vật chất và tinh thần của văn hoá cho thấy, văn hoá là một lĩnh vực có nội hàm và ngoại diên rất rộng lớn: Vô cùng đa dạng và phong phú nhưng cũng không kém phần phức tạp.
Cho đến nay đã tồn tại nhiều định nghĩa về văn hoá. Tuỳ theo quan điểm, góc độ tiếp cận khác nhau mà các nhà văn hoá đưa ra các định nghĩa khác nhau về văn hoá:
Hồ Chí Minh-Một danh nhân văn hoá thế giới cho rằng "Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá"3.
Tổ chức văn hoá thế giới định nghĩa: "Trong ý nghĩa rộng nhất, văn hoá là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm quyết định tính cách của một xã hội hay của một nhóm người trong xã hội. Văn hoá bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống các giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng. Văn hoá đem lại cho con người những khả năng suy xét về bản thân. Chính văn hoá làm cho chúng ta trở thành những sinh vật đặc biệt nhân bản, có lý tính, có óc phê phán và dấn thân một cách đạo lý. Chính nhờ văn hoá mà con người tự thể hiện, tự ý thức được bản thân, tự biết mình là một phương án chưa hoàn thành đặt ra để xem xét những thành tựu của bản thân, tìm tòi không biết mệt những ý nghĩa mới mẻ và sáng tạo nên những công trình mới mẻ và tạo nên những công trình vượt trội lên bản thân"4.
Từ lập trường duy vật biện chứng truy cứu về văn hoá thấy rằng: Xét theo nghĩa rộng, Văn hoá là "trình độ phát triển lịch sử nhất định của một xã hội, sức sáng tạo và năng lực của con người trong xã hội, biểu hiện các kiểu và hình thức tổ chức đời sống và hoạt động, cũng như trong các giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra.....Văn hoá bao gồm những kết quả khách quan của hoạt động con người (sản xuất, máy móc, thiết bị, kết quả nhận thức, tác phẩm nghệ thuật, chuẩn tắc đạo đức và Pháp luật) cũng như của sức sáng tạo và năng lực con người được thể hiện trong hoạt động (tri thức, kỷ năng, thói quen, trình độ trí tuệ, sự phát triển đạo đức và thẩm mỹ, thế giới quan, phương thức và hình thức giao tiếp giữa con người với nhau). Xét theo nghĩa hẹp, văn hoá là lĩnh vực đời sống tinh thần của con người"5.
Tóm lại, văn hoá là một trong những căn cứ để phân biệt con người với loài vật. Nguồn gốc lao động của văn hoá khẳng định một cách khách quan, duy vật về một hình hình thái ý thức xã hội. Từ trong văn hoá, chúng ta tìm thấy được những giá trị vật chất và tinh thần của xã hội loài người qua các thời kỳ lịch sử khác nhau.
TRỊNH SƠN HOAN
Thời điểm phát minh ra "lửa" là dấu mốc quan trọng ban đầu cho sự ra đời và phát triển của văn hoá.
Nói như vậy có nghĩa văn hoá là sản phẩm chỉ riêng có ở loài người, đi liền với sự phát triển của xã hội loài người.
Nhìn lại lịch sử: "Thềm trước" của nền văn minh lửa đốt là một bức tranh sinh hoạt mang tính sinh học thuần tuý của động vật bậc thấp; Còn "sân sau" của nền văn minh lửa đốt là ánh sáng tư duy của động vật bậc cao. Văn hoá chính là thành quả đằng sau chuỗi tiến hoá lâu dài của loài người, gắn liền với phương thức sống nhất định.
Khai mở như trên là nhằm chứng minh nguồn gốc của văn hoá từ trong lao động. Lao động vừa là điều kiện cho sự xuất hiện của văn hoá, nhưng đồng thời cũng là phương thức duy trì sự tồn tại và phát triển của văn hoá. Cũng chính lao động là dấu hiệu để phân biệt loài người với loài vật, vì từ lao động là tiền đề vật chất tiên quyết cho sự ra đời của tư duy-Cái chỉ có ở loài người (còn loài vật thì không có).
Xét về mặt quan hệ: Tư duy là sản phẩm của tiến trình tiến hoá lâu dài bởi sự tác động của con người vào giới tự nhiên. Nói một cách khác, "tư duy chính là thực tiễn được cải biến đi ở trong bộ óc con người". Song, tư duy không phải là một hiện tượng thụ động, bất biến. Nó mang "nội dung thực tiễn", vừa có chức năng lưu trữ tri thức, vừa có nhiệm vụ truyền tải tri thức. Cho nên, ngôn ngữ với bản chất là "cái võ vật chất của tư duy" đã trở thành mắt xích quan trọng trong quá trình trao đổi thông tin, duy trì và phát triển các quan hệ giữa con người với con người trong quá trình cải biến tự nhiên, xã hội và chính bản thân con người.
Sáng tạo là thuộc tính của tư duy nhưng sáng tạo cũng chỉ có thể được thể hiện thông qua những điều kiện vật chất nhất định. Nhưng điều kiện vật chất đáp ứng sáng tạo phải thông qua lao động vì, "nếu phương diện kinh tế của lao động là sự sản xuất ra của cải vật chất, thì phương diện văn hoá của lao động chính là sự sáng tạo-biểu hiện của các lực lượng bản chất người. Quá trình biểu hiện của các lực lượng bản chất người ấy chính là quá trình sức sáng tạo được vật thể hoá trong hoạt động chiếm lĩnh và cải tạo thế giới, trong đó có bản thân con người"1. Cũng chính "sự sáng tạo văn hoá là động lực tiến bộ của loài người; Sự đa dạng của văn hoá là kho tàng quý báu nhất của văn hoá nhân loại và là một yếu tố cần thiết của phát triển"2.
Như vậy, cùng với lao động, tư duy, sáng tạo và ngôn ngữ là cội nguồn là điều kiện nhưng cũng là phương thức tồn tại và phát triển của văn hoá.
Từ thực tiễn vật chất và tinh thần của văn hoá cho thấy, văn hoá là một lĩnh vực có nội hàm và ngoại diên rất rộng lớn: Vô cùng đa dạng và phong phú nhưng cũng không kém phần phức tạp.
Cho đến nay đã tồn tại nhiều định nghĩa về văn hoá. Tuỳ theo quan điểm, góc độ tiếp cận khác nhau mà các nhà văn hoá đưa ra các định nghĩa khác nhau về văn hoá:
Hồ Chí Minh-Một danh nhân văn hoá thế giới cho rằng "Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá"3.
Tổ chức văn hoá thế giới định nghĩa: "Trong ý nghĩa rộng nhất, văn hoá là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm quyết định tính cách của một xã hội hay của một nhóm người trong xã hội. Văn hoá bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống các giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng. Văn hoá đem lại cho con người những khả năng suy xét về bản thân. Chính văn hoá làm cho chúng ta trở thành những sinh vật đặc biệt nhân bản, có lý tính, có óc phê phán và dấn thân một cách đạo lý. Chính nhờ văn hoá mà con người tự thể hiện, tự ý thức được bản thân, tự biết mình là một phương án chưa hoàn thành đặt ra để xem xét những thành tựu của bản thân, tìm tòi không biết mệt những ý nghĩa mới mẻ và sáng tạo nên những công trình mới mẻ và tạo nên những công trình vượt trội lên bản thân"4.
Từ lập trường duy vật biện chứng truy cứu về văn hoá thấy rằng: Xét theo nghĩa rộng, Văn hoá là "trình độ phát triển lịch sử nhất định của một xã hội, sức sáng tạo và năng lực của con người trong xã hội, biểu hiện các kiểu và hình thức tổ chức đời sống và hoạt động, cũng như trong các giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra.....Văn hoá bao gồm những kết quả khách quan của hoạt động con người (sản xuất, máy móc, thiết bị, kết quả nhận thức, tác phẩm nghệ thuật, chuẩn tắc đạo đức và Pháp luật) cũng như của sức sáng tạo và năng lực con người được thể hiện trong hoạt động (tri thức, kỷ năng, thói quen, trình độ trí tuệ, sự phát triển đạo đức và thẩm mỹ, thế giới quan, phương thức và hình thức giao tiếp giữa con người với nhau). Xét theo nghĩa hẹp, văn hoá là lĩnh vực đời sống tinh thần của con người"5.
Tóm lại, văn hoá là một trong những căn cứ để phân biệt con người với loài vật. Nguồn gốc lao động của văn hoá khẳng định một cách khách quan, duy vật về một hình hình thái ý thức xã hội. Từ trong văn hoá, chúng ta tìm thấy được những giá trị vật chất và tinh thần của xã hội loài người qua các thời kỳ lịch sử khác nhau.
TRỊNH SƠN HOAN
